Şaxta nədir?

Neft yataqlarında neftin şaxta ilə çıxarılması ən qədim neft çıxarma üsuludur. Neft yataqlarının yer səthinə doğru qalxan hissələrinə, çox da böyük dərinliyə malik olmayan, vertikal quyular – şaxtalar qazılırdı, qazılmış bu şaxtaların (quyuların) dibinə ətraf süxurlardan süzülərək neft gəlirdi. Şaxtalara yığılmış nefti isə yer səthinə qaldırırdılar.

Şaxta üsulu ilə neftin çıxarılmasının mərhələləri:

Laylarda qalan qalıq neftin şaxta üsulu ilə tam çıxarılması ardıcıl iki mərhələdə aparılmalıdır:

1) Hərəkətliyə malik qalıq neftin çıxarılması;

2) Tərkibində qalıq neft olan süxurların özlərinin çıxarılması.

Laylardan hərəkətliliyə malik olan (hərəkət edə bilən) qalıq neftin şaxta üsulu ilə çıxarılması prosesi çox sayda neft yataqlarında tətbiq edilir. Ancaq neftli süxurların çıxarılması, sonra isə yer səthinə qaldırılmış süxurlardan neftin yuyularaq çıxarılması və təmizlənmiş süxurların layların qazılmış hissələrində uçqunların baş verməməsi məqsədi ilə geri daşınaraq qazılmış hissələrə təkrar doldurulması işləri Qərbi Almaniyada tətbiq edilmişdir. Lakin iqtisadi cəhətdən bu üsul özünü doğrultmamışdır.

Ümumiyyətlə, faydalı qazıntıların işlənilməsi prosesində yerin tərkibindən təkcə faydalı  qazıntıları yox, həm də ətrafındakı tamamilə  boş süxurlarıda, qazılaraq çıxarılır. Yerin tərkibində qazılmış sahədə boşluqlar (lağımlar) yaranır ki, buna da dağ-mədən qazıntı işləri deyilir. Bu dağ-mədən qazıntı işləri vertikal, horizontal və maili ola bilərlər. Əgər aparılmış bu dağ-mədən qazıntı işləri yer səthinin üzərində açıq səmadadırsa buna açıq tipli, yox əgər yerin tərkibindədirsə  bunu yeraltı tipli adlandırırlar.

Neftin çıxarılması üçün iki vertikal gövdəli şaxta qazılır. Bu şaxtalardan biri (əsas şaxta) yüklərin qaldırılmasına, yuxarıdan  şaxtaya təmiz havanın verilməsinə, şaxtaya toplaşan lay sularının çıxarılmasına xidmət edir, digəri isə (köməkçi şaxta) şaxtadan işlənmiş havanın çıxarılmasına, insanların şaxtaya düşməsinə və qalxmasına, eyni zamanda neftin qaldırılaraq yuxarı çıxarılmasına xidmət edir. Qazılmış neft şaxtalarının (böyük ölçülərdə olmayan)- gövdələrinin diametri 4-4,5 m olur.

Qazılan şaxta gövdələri ilə yanaşı aparılan yeraltı qazıntı işləri, əsasən ştreklərin və kverşlaqların qazılmasına sərf edilir. Kverşlaq – horizontal və ya maili aparılmış qazıntı işlərinə deyilir –hansı ki şaxtanın gövdəsindən boş süxurların lay istiqamətində aparılan və məhsuldar laya qədər olan qazıntı işlərini nəzərdə tutur. Ştreklər – kverşlaqlardan aparılmış horizontal qazıntı işlədilir. Ştreklər, hansılar ki neftin çıxarılması üçün, neft layı üzrə qazılır, onlar neft və ya drenaj ştrekləri adlandırılır.

Drenaj qazıntılarının tipindən asılı olaraq:

Neft yataqlarının bütün şaxta üsulları ilə işlənməsini, hansılar ki neftli laylardakı hərəkətli neftin çıxarılması üçün tətbiq edilirlər, onları aparılmış drenaj qazıntılarının tipindən asılı olaraq aşağıdakı dörd əsas qrupa bölmək olar:

            1) Ştreklərin köməkliyi ilə yatağın drenaj edilməsi, hansılar ki neftli layları əhatə edir

1-drenaj ştreki

2-bağlayıcı lay;

3-drenaj edilmiş neft qumu;

4-neftlə doymuş qum.

2) Neft laylarından yuxarıda yerləşdirilmiş, neft layına qazılmış kanallar və ya quyular vasitəsi ilə   neftli layın drenaj edilməsi

3) Neft laylarından yuxarıda və ya aşağıda yerləşdirilmiş, vertikal və ya maili quyuların qazılması ilə (onların köməkliyi ilə) yatağın drenaj edilməsi

1- neft layı;

2- şaxtanın gövdəsi; 

3- kverşlaqlar; ;

4- ştreklər;

5- kameralar;

6- istismar quyuları;

7- neftin yer səthinə vurularaq qaldırılması üçün quyular və ventilyasiya üçün sistemlər

4) Neft laylarına, onun üzərindəki boş süxurlarda və ya neft layında yerləşdirilərək horizontal və ya az maili quyuların qazılması və onların köməkliyi ilə layların drenaj edilməsi.

Neft yataqlarının drenaj ştreklərinin köməkliyi ilə işlənilməsi sistemlərinin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, neftli sahələr, hansında ki nefti çıxarmaq istəyirlər, onu drenaj ştrekləri ilə vertikal dirəklərlə ayrı-ayrı hissələrə bölürlər və neftli laylardan hərəkətli neft süzülərək ştreklərə daxil olur.  Ştreklər arasındakı  məsafənin seçilməsi böyük əhəmiyyət kəsb edir, hansı ki neftin çıxarılmasının maya dəyərinin minimum olmasını təmin etməlidir. Laylardan neftin çox böyük məsafələrdən, ştreklərin vertikal dirəklərinə süzülməsi çox vaxt apardığından, ştreklərin uzun müddət işçi vəziyyətdə saxlanılması tələb olunur. Ştreklərin yaxın məsafədə yerləşdirilməsi isə neftin maya dəyərinin artmasına səbəb olur. Neftli layı təşkil edən süxurların keçiriciliyi nə qədər kiçik və neftin özlülüyü nə qədər çox olarsa, o qədər də ştreklər arası məsafə az olmalıdır. Ştreklərin aşağı hissələrində yığılan neft açıq novlarla  və ya boru kəmərlər ilə neftin yığım sahələrinə göndərilir, buradan isə nasoslar vasitəsilə çənlərə  vurulur, hansı ki şaxtanın lüləsində (gövdəsində) yerləşdirilmişdir, oradan isə yer səthinə qaldırılır.

Lay üzrə ştreklər  onun dabanı səviyyəsində çəkilərkən, ştreklərin aşağı hissəsinə neft hopur ki, buda orada insanların və materialların hərəkəti zamanı çətinliklər yaradır və eyni zamanda yanğın üçündə böyük təhlükə yaradır. Buna görə də  ştrekləri məhsuldar layların üzərindəki  boş laylarda çəkirlər, hansılardakı  drenaj işləri quyular vasitəsilə aparılır.

Şaxta üsulu ilə işlənmədə,  neftli layların neftverimini artırmaq üçün; vakuum-prosesdən, məhsuldar laylara su və ya qaz vurulmasından, eyni zamanda laya istiliklə təsir üsullarından da istifadə edirlər.

Şaxta üsulu ilə ilk neft:

Keçmiş SSRİ-də, şaxta üsulu ilə ilk neft, yeraltı quyularla, 1939-cu ildə Rusiyanın Yareqski ağır neftli yatağından çıxarılmışdır.

Yareqski neft yatağında tətbiq edilən şaxta üsulu, özünə məxsusluğu ilə xaricdə tətbiq edilən digər üsullardan fərqlənir. Bu neft yatağında şaxta üsulu ilə işlənmə sistemi tətbiq edildikdə, horizontlardan əyriliyə  maili  quyu sistemindən istifadə edilmişdir. Bu sistemin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, əgər şaxta üsulu ilə işlənmə sistemində adi layüstü sistem tətbiq edildikdən sonra nefti kameralardan çıxarırlar, hansılar ki bir başa  məhsuldar lay üzrə maillik  əsasında (horizontlardan müəyyən bucaq altında aşağı əyilmə) aparırlar.  Bu cür sistemdə şaxta sahəsini bir neçə mərtəbəyə bölürlər, hansılarin ki sərhədi daxilində mailliklərinin  köməyi ilə işlənilmə üçün bloklara bölürlər. Belə blokları maili bloklar adlandırırlar.