Atom elektrik stansiyalarında yaranan nasazlıqlara nəzarət
Elektrik müasir həyat üçün vacibdir, lakin demək olar ki, bir milyard insan elektrik enerjisindən məhrumdur. İqlim dəyişikliyi, çirklənmə kimi qlobal çağırışlar dövlətlərdən elektrik enerjisini bərpa olunan yolla istehsal etməyi tələb edir. 20-ci əsrdə elektrik enerjisi istehsal etmək üçün əsas enerji mənbələri qalıq yanacaqlar, su elektrik enerjisi və 20-ci əsrin ortalarından etibarən nüvə enerjisi idi. Bərpa olunan enerjiyə olan artım və tələbata baxmayaraq, qalıq yanacaqlar qlobal miqyasda dominant mənbə olaraq qalır. Nüvə enerjisi elektrik enerjisi istehsalının ekoloji cəhətdən təmiz formasıdır. Nüvə enerjisinin tərəfdarları bunun bərpa olunan və təhlükəsiz enerji növü olduğunu iddia etsələr də, nüvə stansiyasında nasazlıqlar baş verdikdə, onların əhəmiyyətli insan, ətraf mühit və sosial-iqtisadi təsirləri çox böyük və təhlükəlidir.Buna baxmayaraq nüvə reaktorları etibarlı enerji mənbəyidir və böyük həcmdə təmiz elektrik enerjisi təmin etməklə illərlə fasiləsiz işləmək qabiliyyətinə malikdir. Enerji istehsalında AES-lərin pay əhəmiyyətinə görə üstün olaraq Ukrayna (45%), Almaniya (32%), Yaponiya (25%), İngiltərə (23,7%), ABŞ (19,3%) və Rusiya (16,5%) fərqlənirlər. Yeni irəliləyiş templəri əldə edən Çin Xalq Respublikasında isə bu pay hələlik 2,2% təşkil edir. 2018-ci ildə nüvə enerjisi dünya elektrik enerjisinin 10,5%-ni istehsal edib.
İlk nüvə reaktoru Enriko Ferminın (1901-1954) rəhbərliyi ilə 1942-ci ildə Çikaqoda yaradılmışdır. Atom enerjisinə əsaslanan ilk sənaye əhəmiyyətli enerji qurğusu isə 1954-cü ildə keçmiş SSRİ-nin Obninsk şəhərində 5MVt gücündə AES-in istifadəyə verilməsi ilə təşəkkül tapmışdır. İkinci sənaye əhəmiyyətli 46 MVt gücündə AES 1956-cı ildə Böyük Britaniyada, növbəti ildə isə ABŞ-da 60 MVt gücündə AES fəaliyyətə başlamış və bununla da atom enerjisindən dinc məqsədlər üçün istifadənin əsası qoyulmuşdur. Artıq ötən əsrin 80-ci illərində dünyada reaktorların sayı artaraq 300-ü ötmüş və ümumim gücü 200 min MVt-ı keçmişdir. Hazırda isə 33 ölkədə ümumi gücü 375 min MVt olan 442 nüvə reaktoru fəaliyyət göstərir. Burada istehsal olunan elektrik enerjisini həcmi 2011-ci ildə 2700 milyard kVt/saat təşkil etmişdir. Enerji gücü baxımından nüvə elektroenergetikası üzrə dünyada ABŞ (836,63 mlrd kVt.s/il), Fransa (439.73 mlrd kVts/il), Yaponiya (263,83 mlrd kVts/il), Rusiya (160,04 mlrd kVts/il), Cənubi Koreya (142,94 mlrd kVts/il) və Almaniya (140,53 mlrd kVts/il) liderlik edirlər
Nüvə reaktorları böyük miqdarda aşağı karbonlu elektrik enerjisi istehsal etmək üçün istifadə olunur və müxtəlif yanacaq növləri ilə təchiz oluna bilər. Zəncirvari reaksiyada atomların parçalanması istilik kimi böyük miqdarda enerji buraxır. Yaranan istilik reaktordan dövran edən bir maye, adətən su ilə çıxarılır. Bu istilik daha sonra buxar yaradaraq turbini fırladıb elektrik enerjisi almaq üçün istifadə olunur.
Dünya reaktorlarının 90%-dən çoxu su əsaslıdır. Əvvəlcə sualtı qayıqları və böyük dəniz gəmilərini hərəkətə gətirmək üçün hazırlanmış dizaynlardan əldə edilən reaktorlar dünya nüvə elektrik enerjisinin təxminən 85%-ni istehsal edir.
Nüvə stansiyalarında yaranan nasazlığın ekoloji sistemə təsiri
Çernobil nüvə stansiyasının sıradan çıxması böyük fəlakətlərin diqqətəlayiq nümunəsidir.Çernobil, Ukraniya (keçmiş Sovet İttifaqı) 1986: Çernobil bu günə qədər dünyanın ən ağır nüvə fəlakəti hesab olunur. Ani güc artımı və partlayışlar reaktorun demək olar ki, tamamilə məhv olması ilə nəticələndi. Stansiyada yanğınlar baş verdi bu da radioaktiv maddələrin geniş yayılmasına səbəb oldu. Belə ki,qəza nəticəsində atmosferə yayılan radioaktiv maddələrin miqdarı Naqasaki və Xirosimaya atom bombaları atılan zamanı yayılan radioaktiv maddələrdən təxminən 90-100 dəfə artıq olub. Yayılan radiasiya nəticəsində ölüm sayının BMT araşdırmasında 4.000-dən, Greenpeace araşdırmasında 200.000-ə qədər dəyişdiyi göstərilib. Qəza zamanı, buxar partlayışının təsiri məntəqədə 2 ölümə səbəb oldu: biri partlayışdan dərhal sonra, digəri ölümcül bir ionlu radiasiya dozu ilə öldü. Sonrakı günlər boyunca 134 əsgər, 28 yanğınsöndürən və işçilər aylar ərzində ölən akut radiasiya sindromu səbəbi ilə xəstəxanaya yerləşdirildi. Əlavə olaraq, 134 xəstəxanada sağ qalan bu qrup arasında təxminən 14 radiasiyaya bağlı xərçəng ölümü önümüzdəki 10 il ərzində izlənildi. Daha geniş əhali arasında, 2011-ci ildən etibarən 15 uşaqlıq tiroid xərçəngi ölümü sənədləşdirilmişdir. Kütləvi miqdarda radiasiya Sovet İttifaqı və Avropaya yayılmış və 220.000 insanı məcburi köçkün vəziyyətinə salmışdır. O cümlədən sağlamlığa, ətraf mühitə və sosial-iqtisadi sahədə ciddi təsirlərə səbəb olmuşdur.
1994-cü ildə qəbul edilmiş Nüvə Təhlükəsizliyi Konvensiyası, dövlətlərin qoşulacağı fundamental təhlükəsizlik prinsiplərini müəyyən etməklə, quruda yerləşən mülki nüvə elektrik stansiyalarını istismar edən, razılığa gələn tərəfləri yüksək səviyyədə təhlükəsizliyi təmin etmək öhdəliyi götürmək məqsədi daşıyır.
Sürücülər, nəticələr və risklərin idarə edilməsi nümunələri:
Çernobil kimi nüvə fəlakətlərinə və onun gətirdiyi dağıntılara baxmayaraq, AES-lərin yaxınlıqdakı yaşayış yerlərinə radioaktiv maddələr buraxması riski çox azdır. Həm nüvə kritikliyinin potensial təhlükəsi, həm də nüvə enerjisi vasitəsilə elektrik enerjisi istehsal edən radioaktiv materialların buraxılması ilə bağlı güclü məlumatlılıq var ki, bu da təhlükəsizlik tədbirlərinin artırılmasına, yaxşı təlim keçmiş reaktor operatorlarının sayının artmasına, hərtərəfli sınaq və texniki xidmətə, Nüvə Tənzimləmə Komissiyası kimi təşkilatlar tərəfindən qoyulan qaydalar. Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyi (MAQATE) bildirir ki, atom elektrik stansiyaları müxtəlif anormal iş şəraiti ilə mübarizə apara bilən çoxsaylı təhlükəsizlik sistemləri ilə təchiz olunub. Onlar həmçinin operatorlara sabit və təhlükəsiz vəziyyətə nail olmağa kömək edən yaxşı fövqəladə əməliyyat prosedurlarına malikdirlər. Bununla belə, ən ağır vəziyyətlər nüvə yanacağına və saxlama strukturlarına ziyan vurmaqla nəticələnə bilər ki, bu da ətraf mühitə radioaktivliyin yayılmasına səbəb ola bilər.
MAQATE bir sıra anormal iş şəraitini azaltmaq üçün nəzərdə tutulmuş nüvə elektrik stansiyalarının təhlükəsizlik sistemləri haqqında geniş materiallar təqdim edir. Ağır qəza baş verdikdə, zavod operatorları bu məqsəd üçün xüsusi olaraq hazırlanmış təlimatlardan istifadə edirlər. MAQATE operatorlara bu təlimatları hazırlamaqda kömək etmək üçün alətlər dəstinə malikdir və üzv dövlətlərə bu barədə təlimlər keçir.
Bundan əlavə, MAQATE Radiasiya Təhlükəsizliyi: Radiasiyadan Mühafizənin Təkmilləşdirilməsi üzrə Beynəlxalq Konfransı təşkil edib. 2020-ci ildə bu konfrans ilk dəfə keçirilmişdir. Konfrans Avropa Komissiyası, Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatı, Beynəlxalq Əmək Təşkilatı, İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatının Nüvə Enerjisi Agentliyi, Pan Amerika Səhiyyə Təşkilatı, Birləşmiş Millətlər Təşkilatı ilə əməkdaşlıq çərçivəsində təşkil edilmişdir.
Qeyd edək ki, 2024-cü il başlayan kimi Noto yarımadasında baş vermiş zəlzələdən sonra Yaponiyanın ən çox zərər çəkmiş Mərkəzi İşikava prefekturasındakı Şika AES-də zərər çəkmiş avadanlıqdan neft sızmasının miqdarı ilkin açıqlanan göstəricilərdən beş dəfə çox olub.Zəlzələnin episentrindən 65 km məsafədə yerləşən Şika ES elektrik enerjisinin müvəqqəti kəsilməsi, transformatorlarda yağ sızması və nüvə yanacağı hovuzlarından suyun sızması barədə məlumat verib. ,,Hokuriku Electric” açıqlayıb ki, zəlzələnin təsiri nəticəsində Şika zavodunda 1 və 2-ci bloklara aid iki xarici enerji təchizatı transformatoru zədələnib. Şirkət ötən cümə günü keçirdiyi mətbuat konfransında faktiki yağ sızmasının 19,8 min litr təşkil etdiyini və xarici enerji təchizatı sisteminin təmiri üçün vaxt qrafikinin qeyri-müəyyən olaraq qaldığını etiraf edib. Korporasiya bəyan edib ki, insan sağlamlığına və ətraf mühitə heç bir mənfi təsir yoxdur və xarici radiasiya səviyyələri təsirsiz səviyyədədir. Xatırladaq ki, yerli media stansiyada 2-ci bloka aid transformatorun yaxınlığında "partlayış səsləri və yanma qoxusu" barədə xəbər yaymışdı, ancaq enerji şirkəti bunu avtomatik yanğınsöndürmə sisteminin fəaliyyətdə olması ilə izah edib.
