Hər kəsə məlum
olduğu kimi, suyun çirklənməsi bütün dünyada qızğın müzakirə olunan qlobal
problemdir, on doqquzuncu əsrin yarısından etibarən insanlar su mənbələrinin
azalması tendensiyası ilə bağlı narahat olmağa başlamışlar. Suyun çirklənməsinin
izahına gəlincə, bu, insan əməlləri ilə zərərli kimyəvi maddələr kimi çirkləndiricilərin
atılması ilə baş verir ki, bu da öz növbəsində suyun keyfiyyətinin aşağı düşməsinə
və dəniz yaşayış mühitində yaşayan bütün yaradıcıları riskə atmasına gətirib
çıxarır, ən əsası insanların sağlamlığı ilə bağlı problemlər yaradır. Hər il
yüzlərlə insan çirkli su içərək həyatını itirir və suyun çirklənməsinin
qurbanlarının müharibədən daha çox olduğunu söyləmək olar. İnsanlar suyun çirklənməsinin
zərərli nəticələrini bilsələr də, bəzi ciddi qaydalara əməl edilsə də,
insanların Yer kürəsində içməli suyun yalnız bir faizindən aşağısına çata
bildiklərini bilsələr də, çirklənmiş su mənbələrinin sayı günü-gündən kəskin şəkildə
artır və 2050-ci ilə qədər dünyanın şirin suya tələbatının indikindən 1/3 dəfə
çox olacağı proqnozlaşdırılır. Bir sözlə, suyun çirklənməsinin əsas mənşəyi və
mümkün nəticələri, qarşısının alınması yolları bu məqalədə qeyd olunacaqdır.
Suyun çirklənməsi çoxlu səbəblərə görə baş
verə bilər. Bu səbəbləri başa düşmək üçün əvvəlcə aşağıdakı çirklənmə növlərinə
diqqət yetirməliyik:
Kimyəvi çirklənmə- Yerin həm yeraltı, həm də yerüstü sularını korlayan suyun çirklənməsinə
ən çox təsir edən amil hesab olunur. O, əsasən əkinçilik, məhsul istehsalı üçün
istifadə olunan gübrələr, pestisidlər, funqisidlər və s. kimi kənd təsərrüfatı
fəaliyyətlərindən əldə edilir. Bu gübrələr fosfatlar (fosfor turşusunun
duzları-H3PO4), nitratlar (azot turşusunun duzları- HNO3) kimi kimyəvi maddələrdən
ibarətdir, və bu qidaların artıq miqdarı evtrofikasiya prosesi ilə nəticələnir.
Evtrofikasiya dəniz sistemində yosunların artması tendensiyasıdır və yosunların
çiçəklənməsinin bu arzuolunmaz artımından təkcə dəniz suyu sistemi deyil, həm də
bütün ekosistemə mənfi təsir göstərir. Zərərli yosun çiçəkləri,öz növbəsində,
digər dəniz canlılarının günəş işığını almasına mane olur, bu da suda oksigenin
(O2) tükənməsinə səbəb olur və orqanizmə güvənərək, suya zəhərli maddələr ifraz
edir.
Mikrobioloji çirklənmə- Mikrobioloji çirklənmə sulu çirklənmənin təbii növüdür. Su mənbələri
bakteriya, protozoa və viruslarla çirklənə bilər ki, bu da vəba və bilharziya
daxil olmaqla xəstəliklərin yayılmasına səbəb ola bilər. Artıq kifayət qədər su
təmizləyici qurğuların olmadığı yerlərdə, xüsusən də insanlar bu cür çirklənməyə
qarşı zəif hesab olunurlar. Təbii su ehtiyatlarında bakterial çirklənmənin əsas
səbəbləri arasında su təmizləyici qurğulardan, zərərsizləşdirmə qurğularından,
xəstəxanaya yerləşdirmələrdən, sənaye müəssisələrindən və s.
Radioaktiv maddələrin
yaratdığı çirklənmə - Ekosistemin təbii olaraq
istehsal etdiyindən çox və daha çox radioaktivlik buraxan hər hansı bir çirkləndirici
radioaktiv tullantı sayılır. Bu, uranın, nüvə elektrik stansiyalarının, elmi müəssisələrin
və öz tədqiqatlarında və müalicə planlarında radioaktiv materiallardan istifadə
edən səhiyyə müəssisələrinin mədən fəaliyyəti ilə əlaqədardır. Radioaktiv
tullantıların utilizasiyası olduqca çətindir, çünki onlar ətraf mühitdə minlərlə
il qala bilər. Onlar su mənbələrinə və ya yerə atıldıqda, yeraltı sular, su
obyektləri, su canlıları və onların yaşayış yerləri ehtiyatsızlıqdan və ya istəmədən
atılan toksinlərdən risk altındadır.
Neftlə Çirklənmə - Sularımızda neftlə çirklənmənin əsas hissəsi istehlakçılar tərəfindən
törədilir. Böyük qəzalar diqqəti çox cəlb edə bilsə də, hər gün milyonlarla
avtomobil və yük maşınından sızan benzin və neftdən ibarətdir. Bundan əlavə,
tanker qəzalarından deyil, sənayelər, təsərrüfatlar və şəhərlər daxil olmaqla,
yerüstü istehsalçılar hər il sualtı yaşayış mühitinə gətirilən bir milyon ton
olan gözlənilən neftin təxminən ½ hissəsini təşkil edir. Dünyanın dəniz
sistemindəki bu maddənin təxminən onda biri tank sızmalarından, dəniz sənayesinin
adi əməliyyatları isə həm icazəli, həm də qeyri-qanuni buraxılışlardan təxminən
1/3-i gəlir. Sızma adlanan çatlar vasitəsilə neft də təbii olaraq okean dibinin
altından axıdılır.
Suyun çirklənməsi ətraf mühitin müxtəlif hissələri,
sahələri və ekosistemi üçün zərərli nəticələrə səbəb olur. Krant suyunun təmizlənmədən
istifadəsi açıq şəkildə həm insan sağlamlığına, həm də ətraf mühitə mənfi təsir
göstərir.
⦁ İnsan Sağlamlığına təsiri:
Sadəcə olaraq,
çirklənmiş su ölümlə nəticələnir. Faktiki olaraq, The Lancet-də yazılmış
araşdırmalara əsaslanaraq, 2015-ci il ərzində 1,8 milyon insanın ölümünə səbəb
olub. Hər il təxminən bir milyard insan çirklənmiş sudan xəstələnir. Üstəlik,
onların evləri ən pis çirklənmiş ərazilərə yaxın olduğundan, aşağı gəlirli cəmiyyətlərdən
olan insanlar qeyri-mütənasib şəkildə təhlükə altındadırlar. Çirklənmiş içməli
sudan yaranan xəstəliklərin səbəblərindən biri də insan və heyvan
tullantılarından əldə edilən bakteriya və viruslar kimi su ilə keçən patogenlərdir.
Giardia, tif, vəba içilməmiş su ilə keçə bilən bəzi xəstəliklərdir. Hətta
inkişaf etmiş ölkələrdə belə, çirkab su təmizləyici qurğulardan, eləcə də kənd
təsərrüfatı sularından və şəhərlərdən qeyri-qanuni və ya qeyri-qanuni
axıdılması çaylara təhlükəli bakteriyalar gətirir. Soyuducu qüllələr və krandan
su kimi su mənbələrindən əldə edilə bilən Legioner xəstəliyi kimi tanınan
pnevmoniyanın ekstremal forması ABŞ-da hər il çox sayda insanı xəstələndirir.
Üzgüçülük zamanı da risklər yarana bilər. EPA gözləntilərinə görə, kanalizasiya
ilə dolu sahil su yolları hər il 3,5 milyon amerikalının dəri döküntüləri, çəhrayıgöz,
tənəffüs yolu infeksiyaları və hepatit kimi tibbi problemlərin inkişafına səbəb
olur.
⦁ Ətraf Mühitə təsiri:
Suyun çirklənməsinin
təsirləri insanların rifahı ilə yanaşı vəhşi təbiətə də mənfi təsir göstərə bilər.
Məsələn, evtrofikasiya su mənbəyi əhəmiyyətli miqdarda qida maddələrinə məruz
qaldıqda baş verən vəziyyətdir. Bu, əziyyət çəkən su hövzəsində həll olunmayan
oksigen səviyyəsinin aşağı düşməsinə, bununla da balıqların və digər su
canlılarının məhvinə və öz növbəsində suda "ölü" zonanın yaranmasına
səbəb ola bilər. Ekoloji sistemlər bir-biri ilə birbaşa və ya dolayı yolla əlaqə
saxlayan bakteriyalar, göbələklər, bitkilər və heyvanlar daxil olmaqla mürəkkəb
orqanizmlər şəbəkəsindən asılıdır. Bu canlılardan birinə hər hansı bir ziyan
bütün dəniz yaşayış yerlərini təhlükə altına alan bir sıra hadisələrə səbəb ola
bilər.
Şəxsən bəzi sadə tədbirlər görmək və hökumətlər
tərəfindən daha sərt qaydalar tətbiq etməklə bəşəriyyət bir neçə ildən sonra bu
problemi həll etməyə nail ola bilər.
Məsələn,
rastlaşdığımız zaman zibil yığıb, kimyəvi maddələri qırağa atmaq əvəzinə çöldəki
zibil qutularına atmaq. Hökumətlər üçün tətbiq olunan qaydalar daha sərt
olmalıdır, məsələn, elektrik stansiyaları su mənbələrinə çirkləndiricilərin və
çirklərin atılmasının qarşısını almaq üçün filtrlərdən istifadə etməlidirlər.
Nəticə olaraq qeyd
edək ki, su Yer üzündəki bütün canlıların həyatı üçün ən mühüm hadisədir və onu
susuz təsəvvür etmək mümkün deyil. Bu yazı vasitəsilə su mənbələrinin əhəmiyyəti,
suyun çirklənməsinə səbəb olan əsas amillər, bu hadisənin ətraf mühit və
insanlar üzərində yaratdığı mənfi nəticələr, habelə mümkün qarşısının alınması
yolları müzakirə edilmişdir. İngilis şairi W.H. Auden dedi ki, sevilmədən minlərlə
insan yaşaya bilər, amma su olmadan mümkün deyil.