·
Aldehidlər
Aldehidlər (latınca: "alcohol dehydrogenatum", mənası:
"Hidrogenini itirmiş spirt) - molekullarında karbohidrogen ilə birləşmiş
aldehid qrupu olan üzvi maddələrə deyilir. Aldehidlərin tərkibində Karboksil qrupu vardır. Tərkibində Alkil və ya Aril
radikal əvəzediciləri vardır. Doymuş birəsaslı aldehidlərin ümumi formulu: СnН2n+1CHO
· Ümumi məlumat
“Aldehid” sözü hidrogenini itirmiş spirt
deməkdir və iki latın sözünün – alkoqol (spirt) və dehidrogenləşmə (hidrogenini
itirmə) sözlərinin birləşməsindən əmələ gəlmişdir. Karbohidrogen radikalının təbiətindən
asılı olaraq Aldehidlər doymuş (məsələn, Sirkə aldehidi), doymamış (məsələn,
Akrolein) və aromatik (məsələn, Benzol aldehidi) aldehidlərə ayrılır. Aldehidlər
polimerləşə bilir. Suda yaxşı həll olur. Spirtlərlə qarşılıqlı təsirdə Poluasetallar alınır. Aldehidlərin reduksiya edilməsi nəticəsində birli spirt alınır.
Aldehidlərin oksidləşməsindən isə karbon turşuları alınır. Sadə aldehidlər kəskin
iyə malikdirlər. Aldehidlər hidroksilaminin təsiri nəticəsində oksimlərə çevrilirlər.
Nümayəndələrində birincisi olan Formaldehid zəhərli qazdır. Formaldehiddən
sonra gələnlər maye, ali aldehidlər isə bərk maddələrdir. Ümumiyyətlə, Aldehidlərin
iki əsas nümayəndəsi vardır: Formaldehid və Asetaldehid.
· Fiziki xassələri
Aldehidlərin homoloji sırasının birinci
üzvü qaz, sonra gələnlər maye, ali aldehidlər isə bərk maddələrdir. Tərkibində
7-16 karbon atomu olan ali aldehidlər xoş iyli olduqlarından ətriyyat sahəsində
geniş tətbiq olunur. Sıranın ilk üzvləri suda yaxşı həll olur, molekul kütləsi
artdıqca aldehidlərin suda həll olması azalır. Aldehidlərdə molekullararası
hidrogen rabitəsi yaranmadığından onların qaynama temperaturu molekulunda həmin
sayda karbon atomu olan spirtlərə nisbətən aşağı olur.
· İzomerlik
Aldehidlərin izomerliyi aldehid qrupu ilə
birləşmiş radikalın izomerliyi ilə müəyyən edilir. Karbon zəncirinin nömrələnməsi
aldehid qrupunda olan karbon atomundan başlanır.
· Aldehidlərin əsas alınma üsulu
1. Spirtlərin
oksidləşdirilməsi
Birli spirtlərin oksidləşdirilməsindən
aldehid alınır. Faktiki olaraq bu reaksiyalar dehidrogenləşmə (dehidrooksidləşmə)
reaksiyalarıdır.Birli spirtlər 200-300 C°-də mis üzərində oksidləşərək aldehidlərə
çevrilirlər. Aldehidlər spirtlərə nisbətən daha tez oksidləşdiyindən alınan
aldehidi reaksiya mühitindən çıxarmaq tələb olunur. Bunun üçün aldehidlərin
müvafiq spirtlərə nisbətən uçucu olması əsas götürülür.
Bu sənayedə sadə aldehidlərin
alınmasının əsas metodlarındandır.
· Əsas nümayəndələri
Formaldehid
(formulu:СH2O, digər adı: Qarışqa aldehidi və ya Metanal) - rəngsiz, kəskin
boğucu iyə malik olan zəhərli qazdır, sonra gələnlər maye, ali aldehidlər isə bərk
maddələrdir. İlk üzvləri suda həll olur. Formaldehid yüksək reaksiyayagirmə
qabiliyyətinə malikdir. Formaldehid üçün oksidləşmə və birləşmə reaksiyaları
xarakterdir. Formaldehidin 40 faizi suda məhlulu formalin adlanır. C9 – sonra bərk
halda olurlar. İlk nümayəndələrində zəif də olsa H rabitəsi olur (spirtlərdən
az) bu səbəbdən suda həll olurlar. Formaldehid, həmçinin, su (dönər reaksiya
üzrə), ammonyak, natrium-hidrosulfat, sianid turşusu və s. polyar molekullu
maddələri də özünə birləşdirir. Sıra nömrəsi artdıqca ərimə, qaynama,
temperaturu artır, sıxlığı artır. Formaldehid zəhərli qazdır,
dezinfeksiyaedicidir. Dənli bitkilərin saxlanma yerini dezinfeksiya edir. Formalində
anatomik eksponatlar saxlanılır. Plastik kütlələr (fenolfarmaldehid) və s.
hazırlanır. Formaldehid dərman maddələrində sintez olunur.
Asetaldehid
(formulu:СH3CHO, digər adı: Sirkə aldehidi və ya Etanal) - rəngsiz, kəskin
boğucu iyə malik olan zəhərli qazdır. Asetaldehid asan uçucudur. Formaldehid
kimi su ilə reaksiyaya daxil olur. Onun üçün də oksidləşmə və birləşmə
reaksiyaları xarakterdir. Sənayedə Kuçerov reaksiyasına əsasən Aldehidlər
Asetilendən, Etilendən birbaşa oksidləşməsindən və etanolun havanın oksigeni ilə
Mis 2-oksid katalizatoru üzərində oksidləşməsindən alınır. Asetaldehidddən
başlıca olaraq sirkə turşusu, xloral, plastik kütlə (fenoplast), dərman maddələri
alınmasında istifadə olunur. Asetaldehidin təyini "Gümüş-güzgü" və
Mis 2-hidroksidlə gedən reaksiyalara əsaslanır. Asetaldehidi turşularla təsir
etdikdə və yaxud uzun müddət saxlandıqda Asetaldehid trimerləşib paraldehid əmələ gətirir. Paraldehid mayedir. Güclü yuxugətirici xassəyə malikdir.